Ez dugu erabakimenik. Ala bai?

Joan den urtean nobel saridun fisikari batek bere "teoria" plazaratu zuen. Honen arabera mekanika kuantikoaren indeterminazioaren azpitik errealitate deterministiko bat legoke. Horren harira, bi matematikariren lanaren ondorioen arabera fisikariaren teoria zuzena izatekotan, gizakiak ez luke erabakimenik izango (gure erdal hizkuntza maitean “libre albedrio” esaten dena) . Egia izango ahal da? Benetan ez ahal dugu erebakimenik? Ez ahal gara gure erabakien jabe?

Mekanika kuantikoa teoria sendoa da. Errealitatearen hainbat gauzari azalpen koherentea eman izan dio, bai eta beste hainbat gauza iragarri ere. Baina errealitatearen beste eskala batzuk deskribatzen dituen erlatibitatearen teoria ezbezala, gure senetik kanpo dauden ondorioetara iristen da. Adibidez, ezinezkoa da partikula baten kokapen zehatza jakin, kokapen hori nehurtu arte. Izan ere partikula horrek ez zuen kokapen zehatza, baizik eta kokapen posibleen deskribapen probabilistikoa (uhin funtzioa deitzen dena). Hobe ulertzeko jo zazu wikipediara, eta euskarazko azalpenik nahi izanez gero, hona.

Errealitatearen azalpen ez deterministiko horrek zientzilari asko aztoratu izan ditu, hoien artean 't Hooft nobel sariduna. New Scientist.com web gunean 2006ko maiatzean plazaraturiko berrian 't Hooft-ek garatutako teoriaren berri ematen da. Teoria hoen arabera mekanika kuantikoaren eskalaren azpian (Planck luzera baino eskala txikiagoetan; 10-35 metro) errealitate deterministiko bat legoke. Hain eskala txikitan partikulez hitzegin ez daitekeenez, 'tHooft-ek “egoerak” (states, ingeleraz) definitzen ditu. Egoera hauek deterministikoki jokatzen dute eta ondorioz, mekanika kuantikoan ezbezala, heuren portaera aurrikusi daiteke. Egoera hauek oso bizi laburraren ondoren, 10-43 segundu, bat egingo lukete mekanika kuantiakoaren errealitate ez deterministikoa sortuz.

Modelo honen ondorioak habiapuntutzat hartuta, Conway eta Kotchen matematikariek haratago joan ziren, errealitatearen deterministikotasuna eta erebakimena uztartuz. Partikula baten ezaugarrien artean spin-a dago. Spina hiru ardatzetan neurtu daiteke, eta mekanika kuantikoak ezartzen duen bezala ardatz bakoitzean spinak duen balioa ezin da aldez aurretik jakin, neurtu beharra dago. Conway eta Kotchen matematikarien lanaren arabera, partikularen spinak edozein balio har badezake (mekanika kuantikoak dioen bezala), zientzilariak spin hori edozein ardatz eta edozein ordenetan neurtu dezake. Aldiz, partikularen spinaren balioa finkatuta badago, hots, determinatuta badago ('tHooft-en modeloak dioena), orduan zientzilariak ere finkatuta edukiko luke zein ardatz neurtu eta neurketa zein ordenatan egin. Hau da, zientzilaren jokaera deterministikoa litzateke. Partikulen deterministikoki jokatzen badute, zientzilariek ere. Akabo erabakimena. Zihur?

Matematikari hauen lanak, hala ere, ez du ezer frogatzen ezta ezeztatzen ere. Fisikari batek baina 't Hooft-en modeloa zuzena ez dela frogatuko lukeen esperimentuaren atzean legoke. New Scientist.com-eko 2007ko abuztuko berrian Antoine Suarez fisikariaren esperimentuaren berri ematen da. Partikulen “lotura” efektu kuantikoa erabiliz (ingleleraz particle entanglement izena duen fenomeno bitxia, ikusi wikipedian) 'tHooft-en modeloak behar duen denbora ordena eta kausalitatea esistitzen ez direla frogatu omen dute, teoria ezeztatuz.

Zientzilariek guzti hau argitzen duten bitartean, teoriak eragindako giza erabakimenaren gaineko eztabaida metafisikoek aurrera darraite. Batzuentzako giza jokabidea deterministikoa izateak erabakimenaren bukaeratzat duten bitartean, besteek ere ez dute erabakimen haundirik ikusiko gure garuna aleatoriotasun kuantikoa oinarritzat duela funtzionatzen badu. 't Hooft-ek bitartean, giza erabakimenaren kontzeptuaren berrikuspenaren beharra azpimarratu du. Berrikuspen honen arabera guk ez genuke ahalmenik edukiko kafea edan edo katilua lurrera botatzeko, aukera horrek iraganeko garuneko prozesuetan lukeelako sorburua. Gure erabakitzeko ahalmena gauza bat hala bestea egin ezkero zer gerta liteke kalkulatzean legoke.

Azken hau irakurri bezain pronto beste nonbait irakurritakoa bururatu ziztaidan. Giza garuna aztertzen badugu katilua bota baino lehentxeago ikusiko genukeena litzateke: lehenengo mugimendua kontrolatzen duten garunaren atalak aktibatzen direla, botatzeko agindua bidaliz, eta ondoren konstzientziaz arduratzen diren atalen aktibazioa, egin dugunaren konstzientzia sortuz. Erabakimen konstzientearen arrastorik ez.


Oharra: Zoritxarrez azken honen iturbururik ezin izan dut topatu. Beraz, zihur baldin banago ere irakurri dudala, ezin dut guztiz ezeztatu ulermenean edo oroimenean akatsik izan ez dudanik. Zin egiten dut iturburua topatu bezain pronto sarrera eguneratuko dudala.

Ezgaituak eta ezjakinak

Berriz ere ezjakintasunari buruzko gogoetarekin nator (kasualidadea ote?). Gaurko honetan aspaldi argitaratutako ikerketa bada ere, nire bizitzako hainbat pasarte “ezeroso” azaldu ditzazkeelako agian iruditu zait interesgarria.

Laburpenaren laburpena honakoa litzateke: Pertsona ezgaituek (lan edo ataza jakin batean trebeziarik ez dutenak), gaitasun eskaxak izan ezezik heuren gaitasun ezaz ohartzeko ahalmenik ere ez dute, ez omen dira euren ezgaitasunaren kontziente (hizkera teknikoan gaitasun metakognitibo eza). Gainera, gaitasuna gainontzeko pertsonetan ikusteko gai ere ez dira. Honek dakarrena zera da, jende ezgaiak heuren burua gainontzekoen gainetik baloratuko dute, eta nahiz eta pertsona trebeagoen gaitasun haundiagoaren lekuko izan, oraindik ere heuren burua gainetik ikusiko dute (Dunning-Kruger efektua).

1999-an Journal of Personality and Social Psychology aldizkari espezializatuan argitaratutako ikerketaren helburua jendeak bere burua eta abileziak baloratzeko ezgaitasuna azaltzea zen. Joera bitxi honen adibidea “batazbestekoaren gaineko efektua” litzateke, hots, jende orok bere burua batazbestekoaren gainetik baloratzeko joera. Aski soberan dago esatea honek estatistikarekin bat ez datorrela (ezinezkoa da jende guztia batazbestekoaren gainetik egotea, definizioz).

Ikerlan honetan trebetasun ezberdinak aztertu zituzten, hots, umorea, gramatika eta arrazoiketa logikoa. Kasu guztietan, ezberdintasun xumeak gorabehera, efektu bera ikusi zuten; geroz eta gaitasun gutxiago, orduan eta akats haundiagoa norberaren gaitasuna baloratzeko. Horretaz gain, gaitasun eskaxa zutenak (ez ordea trebeenak) ez ziren heuren akatsa zuzentzeko gai nahiz eta gainontzekoen emaitzak ikusi (gehienak hobeak, noski). Baina badago gaitasun metakognitiboa hobetzeko modua, gaitasunaren exekuzioan hobetzearen bidez. Gaitasun gutxikoei ataza ongi egiten irakasten zitzaienean (ataza jakin horretan gaitasun haundiagoa izateko) gaitasun metakognitiboa ere lortzen zuten. Halegia, ataza zehatz bat egiteko eta gaitasun hori baloratzeko erabiltzen diren garunaren atalak berdinak omen direla.

Ondorioa, latza. Imajina ezazue ardura haundiko postu batean gaitasun eskaxeko pertsona dagoela (ez zaigu baina zaila egingo imaginatzea). Egingo dituen erabaki txarrez aparte, bere kabu hobetzeko inongo aukerarik ez dago, horretarako erreferentziarik ez bait du. Hare okerrago, bere esku pertsona gehiagoren etorkizuna badago, ez da inolaz ere gaitasun haundiko pertsonez inguratuko (txiripa hutsez ez bada behintzat). Geure buruari ere aplika diezaiokegu. Geure burua baloratzeko ahalmenik ez izateaz gain, balorazio hori egiteko pertsona topatzeko gai ez bagara, nola jakin genezake gauza zehatz bat ongi hala gaizki egiten ari ote garen?

Artikulu honen azalpen trebeagoa Fogonazos blogan eta zehatzagoa wikipedian. Eta hementxe artikulua, irakurri nahi duenarentzat.

Napartheid

Blog honetan politikari buruz ez hitzegitea erabaki nuen. Zientzia dut nahiago, kontrastatu daitezkeen datuak dituelako oinarri eta, argi esanda, poz gehiago ematen dizkidalako (zaila ez bada ere). Beraz, nire hitza betetzeko sarrera hau "gizartea" etiketa eramango du, baina esan beharrekoa esango dut.

Ohituta nago gutxiengo izatera. Euskalduna eta ezkertiarra bezala gutxiengoa naiz nire herrian, Nafarroan. Eta demokrazian badakigu, gutxiengoa hutsaren hurrengoa da.

Oraingo honetan, bitxia bada ere, ez nintzen gutxiengoa nire herrian. Nafarron %60-aren ordezkari polikikoek gobernu aldaketaren aldeko erabakia hartuta zuten (gorabehera mingarrien ondoren baina). Estraineko aldiz nafar euskaldun bezala nire eskubideak defendatuko lituzkeen gobernua (printzipioz, eta esanak erdi ustel geratzen ez baziren behintzat).

Baina non eta Nafarroako gobernua eratzeko nafarron gehiengoaren erabakia debekatua izan da. Debekatua ez nafarroan bertan, baizik eta Espainian, Madrilen. Eta ez nafarron erabakiagatik (ez eta nafarron onerako) baizik eta "estategia nacional" batengatik, nafar herritarrak ez direnen aurreritzien beldur diren arrazoiengatik. Euskaldunok ezagutzen ere ez gaituzten espainiarren aurreiritziengatik.

Asumitua daukat gutxiengo bezala inork ez nauela kontutan hartuko. Agerikoa da nafar bezala gutxiengo bat naizela espainian. Baina oraingoan nire gobernua autatzeko gehiengo demokratikoa nintzen.

Mikel Bujandak Euskal Herria irratian zioen bezala hau ez da demokrazia kontua, marginazioa, apartheid kontua baizik. Ilusioak eta esperantzak alde batera utzi beharko ditugu berriz ere, beste lau urtez gure etxean atzerritarrak bezala biziteko. Baina lasai, euskaldun bezala marginatua izatera ohituta nago jada.

Oharra: Gogoeta han plazaratu ondoren hainbat gauza esango dute politikariek. Hainbat arrazoi, justifikazio, historio eta kontu asmatuko dituzte. Horrek guztiak baina ez du sakonekoa aldatuko.

Berria Berrian, Garan eta EITB.com-en